ครั้งสุดท้ายที่ผมพบแม่เมื่อยังมีลมหายใจนั้น แววตาแม่ผิดแผกจากทุกคราว ถึงเวลานั่งรถไฟกลับไปทำงานต่อที่กรุงเทพฯแล้ว หลังจากการลาพักร้อนไปเยี่ยมบ้านเกิดไม่กี่วัน ก่อนไปสถานีรถไฟ แม่บอกผมว่า นี่อาจเป็นครั้งสุดท้ายที่เราเจอกัน

ผมไม่เชื่อในเรื่องลางสังหรณ์ แต่ผมก็รู้โดยสัญชาตญาณว่า เป็นไปได้อย่างสูงที่ผมจะไม่ได้พบแม่อีก

แม่ป่วยด้วยโรคกระดูกมานานกว่ายี่สิบปี ในวัยหกสิบกว่า กระดูกทั้งร่างบิดผิดธรรมชาติ นิ้วมือทั้งสิบหงิกเบี้ยวด้วยฤทธิ์โรคแห่งคำสาป ทุกครั้งที่อากาศเปลี่ยนแปลง ครึ้มฟ้าครึ้มฝน จะเจ็บทรมานทั้งร่างราวกับเข็มนับหมื่นเล่มทิ่มแทงกระดูกพร้อมกัน อาการเจ็บของแม่เป็นเครื่องมือพยากรณ์อากาศได้ดีกว่ากรมอุตุนิยมวิทยา เพียงเห็นแม่เจ็บ ก็รู้ทันทีว่าอากาศเปลี่ยนแปลง ฝนจะตกในไม่กี่ชั่วโมงข้างหน้า

ผมไม่ได้กลับไปเยี่ยมแม่บ่อยนัก ด้วยข้ออ้างสารพัด งานที่รัดตัว เวลาที่น้อยแสนน้อย ฯลฯ แต่บางทีเหตุผลที่สำคัญที่สุดคือการทึกทักไปเองว่าแม่คงไม่เป็นไร

ประโยค "คงไม่เป็นไร" เป็นข้อแก้ตัวที่แย่ที่สุดสำหรับคนที่เรารักและรักเรา

บางทีเมื่อสมาชิกคนหนึ่งในครอบครัวเจ็บป่วยนาน 10-20 ปี มันก็กลายเป็นเรื่องธรรมดาไป และบ่อยครั้งเราก็ลืมถามไถ่ทุกข์สุขของคนที่เราบอกว่าเรารัก

นี่เป็นเรื่องหนึ่งในชีวิตที่ผมอยากให้การเดินทางย้อนเวลามีจริง และเรามีบริการการเดินทางย้อนเวลากลับไปในช่วงยามแห่งความสุขในอดีต เยี่ยมญาติมิตรผู้จากไป แก้ไขสิ่งที่ผิดพลาด

แต่โลกนี้ไม่มียานเวลา ทุกวินาทีเป็นเรื่องปัจจุบัน เกิดขึ้นครั้งเดียว แวบเดียวมันก็หายไปอย่างถาวร

ความรักเป็นความงาม แต่ความรักที่ไม่แสดงออกก็เหมือนดอกไม้ที่ไร้ความหอม

ความห่วงใยเป็นเรื่องดี แต่หากไม่บอก มันก็เป็นเพียงจดหมายรักไม่ติดแสตมป์ที่เก็บไว้ในลิ้นชัก ไม่เคยส่งออกไปถึงมือผู้รับ

กตัญญูคือดอกไม้งาม กตเวทิตาคือหยดน้ำที่พร่างพรมให้สดใส หยดน้ำถึงจะเล็กและอยู่ไม่นาน แต่ก็ทำให้ดอกไม้งามขึ้น

คำของแม่เป็นจริง แม่ตายไม่กี่เดือนหลังจากนั้น ไม่มีเครื่องมือพยากรณ์อากาศ

แวบเดียวมันก็หายไปอย่างถาวร...

สิ่งที่ผมทำได้ก็เพียงบอกต่อคนอื่นเรื่องที่พวกเขาอาจลืม เรื่องเล็ก ๆ ประเภท "คงไม่เป็นไร"

และเพราะโลกนี้ไม่มียานเวลา เราจึงควรกระทำ 'เรื่องเล็ก ๆ' ในชีวิตให้เป็นเรื่องที่งดงามแม้เป็นวันที่อากาศไม่ดี

ขอให้ผู้อ่านที่ยังมีแม่ ใช้วันนี้ให้คุ้มค่า เพราะยานเวลาไม่เคยมีในโลก

วินทร์ เลียววาริณ วันแม่ 12 สิงหาคม 2568

หากเราขีดเส้นตรงเส้นหนึ่งเป็นสัญลักษณ์แทนเส้นทางชีวิตของเรา จะพบว่ามันเต็มไปด้วยเหตุการณ์ต่าง ๆ มากมายเกาะบนเส้นทางนั้น หลายคนซึ่งติดนิสัยจัดระเบียบก็วางแผนรายละเอียดแต่ละจุดแต่ละท่อนให้เข้าที่เข้าทาง จะเรียนจบเมื่ออายุ 22 แต่งงานเมื่ออายุ 29 มีลูกเมื่ออายุ 30 รีไทร์เมื่อ 55 ฯลฯ แผนเหล่านี้ทำให้การดำเนินชีวิตง่ายขึ้น แน่นอนขึ้น เจออุปสรรคน้อยที่สุด และปลอดภัย จัดเป็น ‘ชีวิตที่ดี’

แต่เหตุการณ์ส่วนใหญ่ที่เกิดขึ้นในชีวิต เราไม่สามารถจัดระเบียบได้เสมอไป เพราะเหตุการณ์ในชีวิตเราเป็นผลรวมของการกระทำในบางจุดบางท่อนของเราบวกกับตัวแปรที่เกิดจากกระทำในบางจุดบางท่อนของคนอื่น ๆ ทำให้กระทบต่อเส้นชีวิตเรา เกิดตัวแปรใหม่ที่ไม่ได้อยู่ในแผนหลักของเรา การใช้ชีวิตแบบเดินตามแผนเป๊ะจึงมิเพียงทำไม่ได้ง่าย ๆ แต่ส่วนใหญ่ทำไม่ได้

ในนวนิยายวิทยาศาสตร์เรื่อง Foundation Trilogy ของ ไอแซค อสิมอฟ ตัวละครหลักคนหนึ่งซึ่งเป็นนักคณิตศาสตร์ชื่อ ฮาริ เซลดอน พัฒนาสาขาหนึ่งของคณิตศาสตร์ เรียกว่า Psychohistory วิชานี้สามารถพยากรณ์เหตุการณ์ในอนาคตในสเกลใหญ่ได้อย่างแม่นยำ เช่น จะเกิดสงครามในปีนั้น ประชากรโลกในปีโน้นจะมีจำนวนเท่าไร ทำนายได้ล่วงหน้าเป็นหมื่น ๆ ปี

ฮาริ เซลดอน ใช้วิชานี้ทำนายว่าจักรวรรดิซึ่งครองดาราจักรทางช้างเผือกจะเสื่อมลงภายในสามร้อยปี และดาราจักรจะเข้าสู่ยุคมืดที่กินเวลาสามหมื่นปี อย่างไรก็ตาม เขาเสนอทางแก้ไขให้ เริ่มที่รวบรวมวิทยาการทั้งหมดของมนุษยชาติเป็น Encyclopedia Galactica (สารานุกรมดาราจักร) มันจะช่วยลดยุคมืดจากสามหมื่นปีเหลือแค่พันปี กลุ่มอำนาจผู้ปกครองทางช้างเผือกก็ยินยอมให้จัดทำEncyclopedia Galactica หลังจาก ฮาริ เซลดอน เสียชีวิต ชีวิตของชาวดาราจักรทั้งปวงก็ดำเนินไปตรงตามคำทำนายของเขาทุกประการ กาลเวลาผ่านไป ทุกคำทำนายของเขากลายเป็นจริงอย่างต่อเนื่อง แต่แล้วทันใดนั้นคำทำนายของเขาก็ไม่ถูกอีกต่อไป เพราะมีรายละเอียดปลีกย่อยเล็ก ๆ บางจุดเปลี่ยนทิศทางของอนาคตไปสู่ทางที่เซลดอนมิได้ทำนายไว้ สรุปคือเส้นชีวิตของมนุษยชาติไม่ได้เป็นสิ่งที่กำหนดหรือเห็นได้ทั้งหมด เพราะมีตัวแปรมากเกินไป

หลายคนมีภาพฝังหัวว่า ชีวิตที่มีความสุขคือชีวิตที่ตระเตรียมแผนการไว้แล้ว แต่อีกหลายคนก็มีภาพฝังหัวตรงกันข้ามว่า ชีวิตที่มีความสุขคือชีวิตที่ไม่ต้องวางแผน เป็นอิสระ ไหลไปเรื่อย ๆ สบาย ๆ ค่ำไหนนอนนั่น ไม่ต้องวิตก

ทว่าทั้งสองทางอาจเป็นการยึดติดทั้งคู่ การพยายามหนีการยึดติดก็อาจเป็นการยึดติดอย่างหนึ่ง!

อิสรภาพที่แท้คือการไร้ข้อกำหนดที่ตายตัว บางครั้งบางช่วง ชีวิตก็ควรมีแผน บางท่อนก็ไม่ต้องมีแผน นี่คือการใช้ชีวิตอย่างยืดหยุ่น

ในทางวิศวกรรม โครงสร้างที่อ่อนงอไม่ได้ (rigid) มักเทอะทะใหญ่โต เพราะต้องใช้ต้านแรงต่าง ๆ เช่น ลมพายุ แผ่นดินไหว ขณะที่โครงสร้างแบบยืดหยุ่น (flexible) จะเบากว่า เพราะไม่ต้องต้านแรงภายนอกมากนัก

โครงสร้างของชีวิตก็เช่นกัน การใช้ชีวิตอย่างมีอิสระก็คือการปรับแผนได้ตามสถานการณ์และใจชอบ เช่น ตั้งใจไปเล่นสเกตน้ำแข็งแต่ระหว่างทางพบคนเต้นรำบนท้องทุ่ง ก็สามารถเปลี่ยนแผนไปเต้นรำแทนและมีความสุข

อิสระอย่างนี้คือพลิกแพลงได้ ทว่ามันก็ยังหนีไม่พ้นการวางแผน เพราะการ ‘มีแผน’ กับ ‘วางแผน’ ไม่เหมือนกัน

‘มีแผน’ คือกำหนดทิศทางของชีวิตชัดเจน เช่น จะต้องมีแฟนก่อนอายุ 30  ต้องรวยก่อนอายุ 40 ต้อง ‘เออร์ลี รีไทร์’ ตอน 50 ฯลฯ ผิดไปจากแผนนี้ก็ไม่มีความสุข เพราะชีวิตไม่ได้ดังใจ นี่คือการตั้งเป้าหมายแบบไม่ยืดหยุ่น

ส่วน ‘วางแผน’ คือการใช้ชีวิตแบบรอบคอบไม่ประมาท เช่น จะไปเที่ยวยุโรปในฤดูหนาว ก็ต้องคิดว่าเอาเงินไปเท่าไรจึงพอใช้ ต้องเตรียมเสื้อกันหนาวกี่ตัว จะขึ้นรถไฟต้องไปถึงสถานีกี่โมง ไม่ใช่ไปตายเอาดาบหน้า การวางแผนนี้ไม่ได้ลดทอนความสุขของการเที่ยวยุโรปแต่อย่างไร ตรงกันข้าม อาจทำให้มีความสุขมากขึ้นด้วยเพราะไม่มีการสะดุดที่เกิดจากตัวเอง

พูดง่าย ๆ คือ แผนการเป็นแค่การคิดอย่างมีประสิทธิภาพ ความสุขเป็นเรื่องทัศนคติในการใช้ชีวิต

ความสุขไม่ได้เกิดจากแผน ความสุขเกิดขึ้นระหว่างการดำเนินชีวิตแบบไม่เคร่งครัด แต่ก็ไม่เหลาะแหละ ชีวิตที่ไม่ยืดหยุ่นมักลดโอกาสมีความสุข

คนจำนวนมากเดินชีวิตตามสูตร นั่นคือทำงานถึงวัย 60 ก็หยุดทันที ปิดสวิตช์เข้าสู่โหมดพักผ่อน รอวันตาย บางคนกดสวิตช์รีไทร์ตั้งแต่ยังหนุ่ม

คนแก่หลายคนที่พ้นวัย 60 ได้วันเดียวก็รู้สึกว่าตนเองไร้ค่า แต่ชีวิตไม่จำเป็นต้องเดินตามสูตรที่สังคมกำหนดให้ ความแก่ไม่ได้เริ่มเมื่อนาฬิกาชีวิตถึงเลข 60 ความแก่เริ่มเมื่อใดก็ตามที่เรารู้สึกเบื่อชีวิต คนที่ไม่เบื่อชีวิตไม่มีวันแก่

บางคนเรียนจบปริญญาหลายใบ แต่สอบตกในชีวิต เพราะไม่ยืดหยุ่น

ชีวิตไม่เหมือนการเรียนในมหาวิทยาลัย มีการสอบโดยไม่แจ้งล่วงหน้า คนฉลาดพร้อมเข้าสอบทุกเมื่อ เพราะทุกวันคือความสุข

วินทร์ เลียววาริณ
11-8-25

The Zen moment วันนี้เล่าเรื่องพระโพธิธรรมหรือท่านตั๊กม้อ (ต๋าหมอ) ที่นักอ่านนิยายจีนกำลังภายในคุ้นดี

เพราะนอกจากจะเล่าเรื่องเซนแล้ว จะถือโอกาสเล่าเรื่องเบื้องหลังนวนิยาย สี่ภพ ด้วย (พูดตรงๆ คือจะมาป้ายยานั่นแหละ!)

เพราะนวนิยายเรื่องนี้ให้พระโพธิธรรมเป็นตัวละครด้วย

พระโพธิธรรมเป็นพระอินเดีย ไปเผยแผ่นิกายเซนเป็นครั้งแรกที่เมืองจีน วัดที่พระโพธิธรรมไปหาคือวัดเส้าหลินคือภูเขาซงซาน จึงนับเป็นพระสังฆปริณายกองค์แรกของเซน

องค์ที่สองคือฮุ่ยเข่อ คนที่แขนขาด

ทั้งสององค์อยู่ในนวนิยาย

ตำนานที่เล่าต่อกันมาคือพระโพธิธรรมนั่งสมาธิอยู่ในถ้ำนานเก้าปี จนปรากฏเงาบนผนัง

เรื่องนี้ผมอ่านมานานปีแล้ว นึกหาเหตุผลว่ามันเป็นสัญลักษณ์หรือเปล่า

พอมาเขียน สี่ภพ ก็สบโอกาส ใส่เป็นพล็อตไปเลย

ในเมื่อเป็นไซไฟ เงาบนผนังก็ไม่จำเป็นต้องเป็นสัญลักษณ์นามธรรม

ก็มาถึง0ุดที่ผมบอกว่า นวนิยาย สี่ภพ ใช้เวลาสองช่วงคือยุคท่านตั๊กม้อกับยุค กุบไล ข่าน ระยะห่างกันราว 800 ปี

ผู้อ่านบางคนถาม แล้วจะเล่ายังไง? หมายถึงจะเล่าเรื่องไปทีละรุ่นจนครบ 800 ปีหรือ?

หามิได้ นั่นง่ายไปหน่อย!

นี่ก็คือข้อดีของนิยายไซไฟ จะเขียนอะไรก็ได้ ขอเพียงหาเหตุผลอย่างเป็นวิทยาศาสตร์มารองรับ 800 ปีในไซไฟไม่ถือว่ายาว!

โดยส่วนตัว ผมค่อนข้างพอใจกับผลลัพธ์ที่ออกมา แต่เดาใจไม่ได้ว่าผู้อ่านจะพอใจด้วยไหม

วินทร์ เลียววาริณ
10-8-25

(พระโพธิธรรม วาดโดยอาจารย์ฮาคุอินในศตวรรษที่ 18)