เราเคยได้ยินเรื่องคนแก่ปีนเขา คนตาบอดปีนเขา คนพิการปีนเขา เหล่านี้เป็นข่าวแปลก แต่ไม่ประหลาด โลกมีคนนานาชนิดปีนเขา

แต่ปลาปีนเขาน่าจะเป็นข่าวประหลาดแน่ ๆ !

ปลาปีนเขาไม่ใช่สำนวนเปรียบเทียบ มีความหมายตรงตามคำ นั่นคือเป็นปลาปีนเขาจริง ๆ

มันเป็นปลาสายพันธุ์ Goby ลำตัวยาวราวเจ็ดเซนติเมตร ไม่มีขา ไม่มีมือ แต่มีนิสัยชอบปีนเขา! (Goby มีกว่าสองพันสายพันธุ์ สปีชีส์ที่ปีนเขาคือ Sicyopterus stimpsoni หรือ rock-climbing goby สามารถปีนเขาสูงถึงร้อยเมตร)

เมื่อพูดถึง ‘เขา’ ก็ไม่ได้หมายถึงเนินดินเตี้ย ๆ ที่ไหน แต่เป็นภูผาสูงชันที่มีสายน้ำตกแรงสาดเทลงมาครืนครั่นชั่วนาตาปี อย่าว่าแต่ปลาเลย ต่อให้เป็นนักปีนเขาอาชีพที่มีเครื่องมือครบครันก็ปีนผาน้ำตกนี้ด้วยความยากลำบาก

Goby เป็นปลาที่ใช้ชีวิตอยู่ทั้งในน้ำจืดและน้ำเค็ม ในฤดูสืบพันธุ์ของทุกปี จะเห็นฝูงปลา Goby จำนวนมากเกาะบนหน้าผาน้ำตกยึดตัวเองกลางสายน้ำแรงที่สาดซัดใส่ตัวตลอดเวลา พวกมันเริ่มปีนเขาจากแอ่งน้ำตกเบื้องล่าง ค่อย ๆ ไต่ขึ้นไปข้างบนทีละนิ้ว ทีละคืบ โดยใช้ปาก ครีบ และหางช่วยไต่ ระยะทางจากธารข้างล่างถึงยอดผา เช่น ผาน้ำตกที่เกาะฮาวาย เทียบกับขนาดตัวของปลา Goby แล้ว ก็ประหนึ่งมนุษย์ไต่เขาเอเวอเรสต์!

ทุกปีปลาเหล่านี้เดินทางมาจากมหาสมุทรถึงปากน้ำ ในบางสายพันธุ์ ก่อนหน้าที่จะปีนเขา ร่างกายของปลาจะเปลี่ยนสภาพให้เหมาะกับการปีนป่าย มันจะเกาะบนก้อนหินนิ่ง ๆ นานราวสามสิบหกชั่วโมง ในช่วงนี้ตัวปลาจะเปลี่ยนแปลง ปากจะเลื่อนตำแหน่งจากหัวลงไปที่ลำตัว และปากขยายขนาดให้สามารถดูดและเกาะได้ดีขึ้น

แล้วมันก็เดินหน้า! เคลื่อนตัวโดยใช้ปากกับครีบยึดผาเหมือนตีนตุ๊กแก ครีบของมันมีลักษณะเป็นจานดูด วิวัฒนาการมาเพื่อทำหน้าที่เกาะและปีนเขา บางพันธุ์ก็ใช้หางช่วยดัน แม้จะปรับตัวให้ปีนป่ายได้ดีขึ้น กระนั้นนี่ก็เป็นการเดินทางที่อันตรายที่สุด ปลาจำนวนมากถูกน้ำซัดตกลงไปตาย แต่ที่เหลือก็ไต่ขึ้นไปไม่หยุดอย่างทรหด ปลาตัวแล้วตัวเล่าที่อ่อนแรงถูกสายน้ำตกซัดร่วงลงไป ที่ยังมีชีวิตก็ไต่เขาต่อไป ประมาณว่าปลาเก้าในสิบไปไม่ถึงจุดหมายบนยอดผา

ในที่สุดปลาที่เหลือก็ไต่ถึงยอดผา พวกมันเดินทางถึงจุดหมายแล้ว! เหนือผานั้นเป็นแอ่งน้ำใหญ่ น้ำใสนิ่ง ปลาเหล่านั้นหย่อนตัวลงไปในแอ่งว่ายไปมา ที่นี่มีอาหาร แต่ไม่มีศัตรู ที่นี่คือสวรรค์ของพวกมัน ที่นี่พวกมันจะวางไข่แพร่พันธุ์

อุปสรรคใหญ่หลวงนัก แต่รางวัลคือบ้านที่ปลอดภัย

หลังการวางไข่ ไข่ที่ปฏิสนธิแล้วจะถูกสายน้ำพัดร่วงลงไปและไหลสู่มหาสมุทร เมื่อลูกปลาโตขึ้นก็หวนกลับมาที่แหล่งน้ำจืดใกล้บ้าน หลายปีหลัง เมื่อพร้อม พวกมันก็ไต่เขาสู่สวรรค์

...............................

ชีวิตคือการไต่เขา ภูผาของแต่ละคนสูงไม่เท่ากัน ชันไม่เท่ากัน บ้างเดินสบาย บ้างชันและขรุขระ บ้างมีสายน้ำแห่งอุปสรรคแรงสาดซัดตลอดทาง

เป้าหมายยิ่งอยู่สูง ก็ยิ่งกินแรงปีนป่ายขึ้นไปให้ถึง คนที่ตั้งเป้าหมายไว้สูงต้องไต่นานกว่าและเหนื่อยกว่าคนอื่น

บางคนถอดใจล้มเลิก แต่การหยุดอยู่กับที่ในหลายสถานการณ์ อาจมีอันตรายกว่าเดินหน้า เพราะหยุดคือตาย

และในเมื่อหยุดก็ตาย ทำไมไม่ลองปีนป่ายต่อไป? ลองกัดฟันลุยหน้าต่อไป ก็มีโอกาสเดินหน้าไปจนถึงแอ่งน้ำเบื้องบน

โลกเปลี่ยนไป การแข่งขันหนักหน่วงขึ้น เราอาจพบว่าเราต้องเคลื่อนที่ไปข้างหน้า เพราะต่อให้อยู่เฉย ๆ กระแสเชี่ยวกรากของความเปลี่ยนแปลงก็จะซัดเราตกลงไป

ในการปีนป่ายภูผาแห่งชีวิต ความสำเร็จถูกกำหนดด้วยความอึด ความอดทน การปรับตัว และหัวใจสู้เต็มร้อย บางครั้งบางช่วงการเดินทางอาจจะช้า ไปได้ทีละนิ้ว ทีละคืบ แต่หากไม่หยุด ก็มีโอกาสไปแตะสวรรค์

ชีวิตคือการเดินทางไกล แต่เนื่องจากเป็นระยะทางไกลและกินเวลานาน จึงเปิดโอกาสให้เราปรับตัว ปรับแต่งเครื่องมือและเพิ่มอุปกรณ์เสริมเพื่อให้เหมาะกับการเดินทาง คนที่ปรับตัวได้ดีคือคนที่มีโอกาสไปถึงจุดหมาย

อุปกรณ์เสริมของเราคือความรู้ ทักษะ การมองการณ์ไกล การคาดคะเน การวิเคราะห์ การเรียนรู้จากความผิดพลาดและไม่ซ้ำรอยมัน

โอกาสของแต่ละคนไม่เท่ากัน เด็กด้อยโอกาสจำนวนหลายร้อยล้านคนทั่วโลกไม่มีเครื่องมือพื้นฐานที่เรียกว่าการศึกษา ไม่มีเงิน แต่คนไม่น้อยก็มีความอุตสาหะดิ้นรนปีนเขาก้าวพ้นชีวิตยากจน จนถึงจุดหมาย

ที่น่าเศร้าก็คือ คนบางคนเกิดมาในสภาพแวดล้อมที่เพียบพร้อม มีเครื่องมือที่เรียกว่าการศึกษา มีอุปกรณ์เสริมมากมาย แต่กลับไม่ยอมปีนป่าย จะรอคนแบกขึ้นไปอย่างเดียว อย่างนี้ก็ต้องอายปลาปีนเขา!

ปราชญ์โบราณว่า อยากได้ผลไม้ ก็ต้องปีนต้นไม้ หรือลงมือเด็ดเอง อยากประสบความสำเร็จ ก็ต้องลงแรง อยากก้าวพ้นความลำบาก ก็ต้องยอมลำบากก่อน

ไม่มีอะไรดี ๆ ที่ได้มาง่าย ๆ อย่าคาดหวังให้ใครแบกเราขึ้นเขา ปีนขึ้นสู่แอ่งน้ำแห่งสวรรค์ด้วยตนเองแน่นอนกว่า

วินทร์ เลียววาริณ
4 สิงหาคม 2568

....................

จากหนังสือ ชีวิตเป็นเรื่องชั่วคราว 
31 บทความกำลังใจ ราคาเพียง 190 บาท = บทความละ 6.1 บาท (ไม่คิดค่าส่ง)
หนังสือหมดเมื่อไร จะไม่ตีพิมพ์ใหม่แล้ว

ราวสองสัปดาห์ก่อน ตอนที่เอา สี่ภพ ฉบับตัวอย่างให้ซือแป๋ น. นพรัตน์ ดู ซือแป๋อุทานว่า มันคุ้นตามาก เหมือนหนังสือยุคโบราณ

จึงตอบว่าตั้งใจจะสร้างงานแบบเรโทร แก่แล้ว ทำอะไรก็มักมีอาการโหยหาอดีต (nostalgia)

หนังสือกำลังภายในสมัยนั้นเป็นปกแข็ง ขนาดประมาณ 13.5 x 18.5 ซม. ก็เล็กกว่าหนังสือปกติของผมหน่อย (14.5 x 21 ซม.)

การจัดหน้าในสมัยนั้นใช้ตัวพิมพ์ตะกั่ว ตัวหนังสือมีอยู่ไม่กี่แบบ ช่องไฟใหญ่

จุดหนึ่งที่น่าสังเกตคือ ประโยคคำพูดมักขึ้นย่อหน้าใหม่เสมอ อาจเพราะการเรียงพิมพ์สมัยนั้นยังใช้ตัวตะกั่ว ย่อหน้าบ่อย ๆ ทำให้บรรทัดสั้นลง อาจเพราะการตัดบรรทัดทำถี่ ๆ เพื่อให้ได้จำนวนบรรทัดเยอะ และทำให้หนังสือหนา จะได้ขายได้ราคาขึ้น ถือเป็นเรื่องปกติในยุคนั้น (แม้ในยุคนี้ก็ยังทำกัน)

การจัดหน้าของหนังสือชุดนี้ใช้หนังสือในยุคนั้นเป็นต้นแบบ ขนาดหนังสือก็เท่ากัน (เล็กกว่าขนาดหนังสือปกติของผมหน่อย)

มันเป็นงานศิลปะการพิมพ์ที่เป็นเอกลักษณ์ ดังนั้นเมื่อผมออกแบบปกและจัดหน้า ผมก็ใช้งาน ๕๐ ปีก่อนเป็นต้นแบบ เลขหน้า ชื่อเรื่อง ชื่อคนแปลอยู่ด้านบน ชื่อบทเป็นตัวหนา เริ่มบทตรงกลางหน้า

เอ้า! เรื่องเขียนดีหรือเปล่าไม่รู้ แต่รู้แน่ๆ ว่าหน้าตามันเหมือนของเก่า

ขายดีไซน์ไว้ก่อน!

วินทร์ เลียววาริณ
3-8-25

กระบวนการไปสู่การรู้แจ้งของเซนนั้นอาจแบ่งออกเป็นสามทางคือ เวิ่นต๋า (การถามตอบอย่างฉับพลัน), ซานเซน (ปริศนาธรรมโกอาน) และซาเซน (การนั่งสมาธิ)

เวิ่นต๋าเป็นการรู้แจ้งโดยผ่านการสนทนาถามตอบกัน (เวิ่นต๋า - 問答) แนวทางนี้ก็คล้ายการปฏิบัตินั่งสมาธิ แต่เป็นการถามตอบอย่างฉับพลันโดยไม่ต้องคิดนาน เพราะยิ่งคิดนานยิ่งปรุงแต่งมาก

การคิดแบบเวิ่นต๋าไม่ต้องปรุงแต่งเหตุผลใด ๆ เป็นการใช้ปริศนาธรรมในการบรรลุซาโตริเช่นกัน ยกตัวอย่างเช่น

ถาม : อะไรคือพุทธะ?
ตอบ : ป่านนี้หนักสามตำลึง

ถาม : ทำไมพระโพธิธรรมจึงมาจากตะวันตก?

ตอบ : ต้นสนในสวน

คำตอบแบบนี้มักทำให้ผู้ศึกษาเซนอึ้งใบ้รับประทาน และอาจต้องขบคิดนานเป็นปี ๆ กว่าจะเข้าใจ หากอ่านระหว่างบรรทัดให้ดีจะพบว่า บ่อยครั้งคำตอบของบางเรื่องเป็นการ 'เบรก' ความคิดของศิษย์ที่วิ่งไปผิดทิศ

พระสังฆปริณายกองค์ที่หกแห่งจีน ฮุ่ยเหนิง สั่งสอนเรื่องเวิ่นต๋าว่า "ถ้าใครคนหนึ่งถามเจ้าเรื่องการเป็นอยู่ (being) ​จงตอบด้วยเรื่องความไม่เป็นอยู่ ถ้าเขาถามเรื่องความไม่เป็นอยู่ จงตอบด้วยเรื่องความเป็นอยู่ ถ้าเขาถามเรื่องสามัญชน จงตอบด้วยเรื่องของปราชญ์ ถ้าเขาถามเรื่องปราชญ์ จงตอบด้วยเรื่องของสามัญชน ด้วยวิธีแห่งทวิลักษณ์นี้จะทำให้เข้าใจเรื่องทางสายกลาง ทุก ๆ คำถามที่ได้รับ จงตอบด้วยสิ่งตรงข้าม"

และนี่ก็เป็นหลักที่เซนใช้มาโดยตลอด นั่นคือตอบแบบไม่ตอบและบ่อยครั้งเข้าข่าย 'กวนตีน' ทว่ามีแต่คำตอบ 'กวนตีน' แบบนี้จึงสามารถ'กวนสมอง' ให้เข้าใจและมองทะลุ

สัปดาห์หน้า เราค่อยมาว่าถึงซานเซน (sanzen / 參禪)

วินทร์ เลียววาริณ
3-8-25
.............................
จาก มังกรเซน และ Mini Zen (เซนฉบับการ์ตูน)
หนังสือหมดเมื่อไร จะไม่ตีพิมพ์ใหม่แล้ว